Koryciński Stefan z Pilicy h. Topór (ok. 1617–1658), kanclerz w. kor. Był drugim synem Mikołaja, kasztelana sądeckiego, i Barbary Pukarzewskiej. W r. 1628 zapisał się na Akad. Krak., potem ok. r. 1633 studiował w Lowanium i w Amsterdamie. Odwiedził też dwór cesarza Ferdynanda III, wysłany tam przez zapobiegliwego ojca. Dn. 19 II 1639 r. K. ożenił się z Anną Petronelą Gembicką, córką Stefana, woj. łęczyckiego, a bratanicą bpa krakowskiego Piotra. Małżeństwo to miało duży wpływ na jego późniejszą karierę. Już w r. 1641 biskup krakowski prosił wśród dramatycznych scen króla Władysława IV o starostwo lanckorońskie dla K-ego, współzawodnicząc z podkanclerzym kor. Jerzym Ossolińskim i narażając swój prestiż; starostwo to dostał wtedy ktoś inny. K. rewanżował się możnemu krewnemu wspomagając biskupa w jego konfliktach z Akad. Krak., np. jesienią 1651 r. skłonił króla Jana Kazimierza do wysłania przychylnych biskupowi pism do Rzymu. Gembickiego też uczynił m. in. egzekutorem swego testamentu z r. 1654. K. kształcił się w służbie wojskowej pod okiem swego ojca jako towarzysz chorągwi husarskiej, biorąc udział w wyprawach wojennych przeciw Tatarom.

Od r. 1641 widujemy K-ego w sejmie jako posła krakowskiego; kolejno posłował w l. 1645, 1646, 1647, na elekcję 1648, na sejm koronacyjny 1649, 1649/50 i 1652. Najpierw został podczaszym, a 8 VI 1643 r. dzięki poparciu Gembickiego otrzymał godność stolnika krakowskiego. Na sejmikach proszowskich powierzano mu różne obowiązki; był więc w r. 1647 komisarzem do zaciągu wojska, w r. 1648 obrano go sędzią kapturowym, w r. n. komisarzem do arendy podatków; toteż nieraz za te usługi wyrażano mu na sejmiku słowa uznania, np. w r. 1658. W r. 1647 nabył starostwo wolbromskie, a z końcem t. r. otrzymał jeszcze oświęcimskie, dając królowi i królowej po 1000 talarów twardych. Dowody swej dojrzałości politycznej złożył wielokrotnie. Na sejmie 1641 r. występował przeciw nadaniu lenna pruskiego elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi. Na sejmie 1646 r., jako poseł krakowski i jeden z głównych mówców, wypowiadał się w izbie przeciw królewskim planom wojny tureckiej, krytykując króla Władysława i senat za łamanie praw, zaciągnięcie wojska bez zgody sejmu, posługiwanie się cudzoziemcami na dworze, w wojsku i dyplomacji. Został wówczas wybrany komisarzem do traktatów ze Szwecją. Na sejmie 1647 r. był komisarzem do sporów granicznych z Węgrami. Na sejmie elekcyjnym 1648 r. wystąpił przeciw frymarczeniu polską koroną, atakował arian, a wypowiadał się za zgodą z innymi dysydentami; został też wtedy deputatem do paktów konwentów, a w r. n. komisarzem do traktatów ze Szwedami. Pod Beresteczkiem w r. 1651 stawał K. z własnym oddziałem.

Brak potwierdzenia w źródłach, by K. był kasztelanem oświęcimskim, jak to podaje K. Niesiecki, a za nim inni. Dopiero 4 II 1652 r. z dużym poparciem P. Gembickiego został senatorem, otrzymując po banicie Hieronimie Radziejowskim podkanclerstwo kor.; głoszono, że K. zapłacił królowi za pieczęć 100 000 zł otrzymanych od biskupa Gembickiego. Na sejmie zimowym 1652 r. najpierw jako poseł krakowski, a potem już jako podkanclerzy kor. bronił stanowiska króla w jego konflikcie z H. Radziejowskim, ale uznając ważność jednostkowego veta W. Sicińskiego. Już po raz trzeci wybrano K-ego na tym sejmie komisarzem do traktatów ze Szwecją. Po sejmie K. zapewne pisał instrukcję królewską na sejmiki, piętnującą zerwanie sejmu, wzywającą do lojalności wobec króla i wskazującą na błędy sejmowania. On też wobec choroby króla i królowej przygotowywał z kanclerzem A. Leszczyńskim plan prac następnego w t. r. sejmu. Nie mniej owocną działalność rozwinął K. i na drugim sejmie 1652 r. Jeszcze z końcem t. r. uzyskał od króla wielką pieczęć kor. po przejściu kanclerza w. kor. i biskupa chełmińskiego Andrzeja Leszczyńskiego na stolicę prymasowską. Do powyższej godności i posiadanych już starostw (był już wówczas także starostą ojcowskim) dołączył K. jeszcze jodłowskie, warszawskie, rabsztyńskie i kowalskie. Jako podkanclerzy stale towarzyszył królowi na sejmach, w obozach, w kancelarii kor., oddając mu duże usługi w bardzo ciężkim dla Rzpltej okresie dziejów.

W kampanii żwanieckiej w r. 1653 r., jako komisarz do pertraktacji, wybawił króla z opresji, doprowadzając do porozumienia z chanem Islam-girejem i skłaniając go do zerwania z Bohdanem Chmielnickim; odtąd często uciekał się do koncepcji przymierza z Tatarami. W czasie «potopu» towarzyszył stale Janowi Kazimierzowi; udał się z nim na Śląsk do Głogówka. Na emigracji konsekwentnie opowiadał się przeciw rokowaniom ze Szwecją, wbrew opinii większości senatorów, i namawiał króla do szybkiego powrotu do kraju. Dn. 18 XII 1655 r. ruszył z królem do Lubowli, a stamtąd do Krosna, Łańcuta i Lwowa. Działającego już wówczas energicznie w kraju Stefana Czarnieckiego ocenił należycie, doradzając królowi jego nominację na regimentarza. Kiedy król otworzył 1 III 1656r. mennicę we Lwowie, mianował K-ego jej administratorem, a menniczym i właściwym jej kierownikiem został Hieronim Pinocci, naówczas sekretarz królewski; odtąd nawiązali obaj bliską współpracę. Zdolny ten Włoch żywił wobec kanclerza dużą wdzięczność za ułatwienie mu wyjazdu w r. 1656 do Rzymu, dedykował mu swe dzieło („Ad praeliminarem enumerationem causarum”). W r. 1656 pilnie zabiegał K. o pomoc cesarza Ferdynanda III. Wraz z królem wiosną 1656 r. ruszył na teren walki. W czerwcu t. r. przyjmował kapitulację Szwedów w Warszawie jako jeden z komisarzy królewskich. Z końcem lipca 1656 r., wobec zbliżających się pod stolicę połączonych wojsk szwedzko-brandenburskich, doradzał obronę Warszawy. W jesieni t. r. towarzyszył królowi na Pomorze i do Gdańska, wygłaszając w tym czasie w różnych okazjach mowy polityczne, drukowane współcześnie. K. był zdecydowanym przeciwnikiem porozumienia polsko-moskiewskiego i dlatego w 1656 r. gwałtownie występował przeciw pertraktacjom w Niemieży w obawie o utratę Ukrainy i przekreślenie sprawy kozackiej. Jesienią 1656 r. przygotował K. długi i interesujący memoriał pt. Zdanie jm. p. kanclerza w. kor. około Rzpltej in octobri 1656, obrazujący opinię niewielkiej zresztą grupy «królewiąt», przedstawiając stan państwa polskiego, analizując przyczyny jego katastrofy oraz rozważając korzyści i straty wynikłe z porozumienia z Moskwą. Krytykował projekt wyboru cara na króla polskiego i energicznie bronił zasady wolnej elekcji. Stanowisko swoje uzasadniał m. in. obawą o utratę pomocy sojuszników, Austrii, Holandii, Danii, głównie zaś Tatarów. Raczej wypowiadał się teraz za pokojem ze Szwecją i radził przewlekać rokowania z Moskwą, by doczekać się przymierza z cesarzem. Po zawarciu traktatu w Wilnie (3 XI 1656) w dalszym ciągu torpedował K. politykę promoskiewską, szukając oparcia przeciw Kozakom w Turcji i u Tatarów. Na przełomie l. 1656/7 dał się przekonać w Gdańsku dyplomacji francuskiej o konieczności szukania porozumienia z Karolem Gustawem, uważając, że ofiarowana pomoc cesarska wydaje się zbyt mała; jego koncepcja polityczna nie zyskała wówczas uznania u Jana Kazimierza, niemniej przeszedł na stronę francuskiego stronnictwa. W r. 1657 był również przy Janie Kazimierzu zarówno na konwokacji senatorów w Częstochowie, jak i w czasie oblężenia Krakowa. Podtrzymywał wówczas zdanie królowej Ludwiki Marii, że nie może być mowy o rokowaniach ze Szwecją, póki najeźdźcy nie opuszczą Polski. Skłaniał się wtedy również ku wskrzeszanym projektom królowej reformy sejmu i ograniczenia liberum veto. Jesienią 1657 r. pogodził się z myślą o traktacie welawsko-bydgoskim z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, jakkolwiek z początku chciał liczyć się z opinią ludności Prus Książęcych i domagał się zwrotu Elbląga.

K. zmarł, po dłuższej chorobie, na zamku w Pieskowej Skale koło Ojcowa, w pierwszych dniach lipca 1658 r. (źródła podają różne daty dzienne jego śmierci, między 4 a 7 VII) w 40 niespełna roku życia. Pogrzeb odbył się 12 IX 1658 r. w kościele Św. Szczepana w Krakowie; kazanie wygłosił ks. Marynus Mroskowski, karmelita, nadworny kaznodzieja kanclerza, a panegirycy uczcili jego pamięć licznymi dziełami (np. Stanisław Józef Bieżanowski). Pochowano K-ego i nagrobek mu wzniesiono w kościele jezuitów Św. Szczepana w Krakowie (zburzonym przez Austriaków w r. 1802). Dla tego to kościoła był K. szczególnie hojny, zapisując w testamencie, sporządzonym 7 XII 1657 r. w Ojcowie, 60 000 zł na sam kościół, a 24 000 zł na zbudowanie przy nim rodowej kaplicy pod wezwaniem św. Szczepana. Budowę jej oraz restaurację kościoła powierzył K. Hieronimowi Pinocciemu. K. był posiadaczem rozległych dóbr dziedzicznych i królewszczyzn w woj. krakowskim, sandomierskim, sieradzkim, Charsznicy (Karśnicy) koło Żarnowca, nadto dóbr za Dnieprem i dwóch domów w Krakowie. Po śmierci K-ego wszystkie jego dobra przejęła żona Anna Petronela. Z małżeństwa z nią pozostawił K. córkę Barbarę, zamężną za Franciszkiem Jordanem, kasztelanem wojnickim; wyposażył ją bogato dając ok. 50 000 zł gotówką oraz klejnoty i cenne sprzęty. Miał trzech synów: Stanisława, zmarłego w dzieciństwie, Piotra Mikołaja, nominata chełmińskiego, oraz Mikołaja Andrzeja, podkomorzego łęczyckiego.

Estreicher, XIII 101–2, XVI 157, XVIII 393–4, XX 112, XXII 610, XXIII 103; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., [PWN]; Enc. Wojsk., IV 525; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia, 150; Niesiecki, I 345, 354, V 252–3; Uruski; Żychliński, XVI 229, XVII 255, 270; – Czapliński W., Dwa sejmy w r. 1652, Wr. 1955; tenże, Emigracja polska na Śląsku w latach 1655–1660, „Śląski Kwart. Hist. „Sobótka” R. 10: 1955 s. 587, 589, 602; C zer mak W., Plany wojny tureckiej Władysława IV, Kr. 1895 s. 233; Damus R., Der erste nordische Krieg bis zur Schlacht bei Warschau, „Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch. -Vereins” Bd. 12: 1884; Hoszowski K., O znakomitych zasługach w kraju rodziny Korycińskich, Kr. 1862 s. 14, 15, 17, 21, 24–32, 58, 62, 64–7, 93–124, 131–2; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Korzon T.. Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 I 80, 284–5, 339; Krajewski M., Dzieje panowania Jana Kazimierza, W. 1846 I 2, 19, 128; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; tenże, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego, Lw.–W. 1917; tenże, Wojny duńskie i pokój oliwski, Lw. 1922 s. 64, 79, 125, 435, 450; Mękicki R., Mennica lwowska w latach 1656–1657, w: Studia lwowskie, Lw. 1932 s. 272; Plebański J. K., Jan Kazimierz Waza. Maria Ludwika Gonzaga, W. 1862 s. 312–38; Polska w okresie II wojny północnej, W. 1957 I, II, III; Szajnocha K., Szkice historyczne, Lw. 1901 s. 220–2, 226–31; Targosz K., Hieronim Pinocci, Wr.–W.–Kr. 1967 s. 11, 13, 37, 38, 98; Wajsblum M., Ex regestro arianismi, „Reform. w Pol.” T. 9/10: 1939; Walewski A., Historia wyzwolenia Polski za Jana Kazimierza, Kr. 1866 I 100, II 13–21, 23, 62, 67, 97, 105–7, 109, 172, 179, VII, XXXI; Wójcik Z., Traktat andruszowski i jego geneza, W. 1959; Wyczawski H., Biskup Piotr Gembicki, Kr. 1957 s. 115, 294, 325, 343; – Akta sejmikowe woj. krak., II; Album stud. Univ. Crac., IV 117; Jemiołowski M., Pamiętnik, Lw. 1850; Kochowski W., Annalium Poloniae, Climacter I, Kr. 1683 s. 69–70, 311, 346, 394; tenże, Klimakter II, Wyd. L. Kukulski, W. 1966 s. 128, 187, 241, 278, 301; Lünig J. Ch., Orationes procerum Europae, Lipsiae 1713 II 67–8, 122–3; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864; Mroskowski M., Złoty topór palmą ozdobiony albo kazanie na dzień pogrzebu… Stephana z Pilce Korycińskiego…, Kr. 1658; Naramowski A., Signatores Regni… sive cancellarii et procancellarii, W. 1727 s. 34–6, 57; Die Nuntiaturberichte des Petrus Vidoni, Wyd. A. Levinson, Wien 1906 s. 49, 86, 99, Arch. f. Österr. Gesch., t. 95; Oświęcim S., Diariusz, 1643–1651, Wyd. W. Czermak, Kr. 1907; Potocki P., Centuria clarissimorum virorum Pol. et Lith., w: Opera omnia, W. 1747 s. 155–6; Raptularzyk rodziny Korycińskich, Oprac. K. Kraszewski, „Bibl. Warsz.” 1886 t. 3 s. 240–7; Rudawski J. W., Historia polska, Pet.–Mohylew 1866 I 217, 229–30, 235, II 103–4, 121–2, 357; Starożytnicze wiadomości o Krakowie, Zebrał A. Grabowski, Kr. 1852 s. 243–6; Temberski, Roczniki; Vol. leg., IV 89, 105, 174, 200, 207, 263, 268, 362; Waliszewski K., Polsko-francuskie stosunki w XVII w., Kr. 1889 s. 227, 228, 231, 232; Zbiór aktów do historii ustroju sądów prawa polskiego, Wyd. S. Kutrzeba, Kr. 1909, Arch. Kom. Hist. Prawa, AU; Żarski S., Paean na pochwałę wysokich i spaniałych cnót… Stefana K-ego, Kr. 1648; – B. Czart.: Radziwiłł A. S., Memoriale, 13 IX 1641, 4 II 1652; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Teka Pawińskiego, XI 305, 387–8.

Adam Przyboś